Bewustwording
Als je mij vraagt om in één woord te benoemen waar alles om draait dan zeg
ik, zoals ik er nu tegenaan kijk: bewustwording. Dat is wat ik zie als ik
de loop van de evolutie bekijk. Dat is wat ik begrijp van de ontwikkeling
van ons mensen als levende soort. Dat is wat ik zie als ik mijn eigen leven
bekijk. Leven is een actief proces. Dat wil zeggen: het is niet puur
‘ontdekken’, ontwikkelen, ontvouwen… Het is emergeren.
Je kunt denken dat alles het gevolg is van iets anders, zoals
natuurkundigen dat doen. Je kunt ook denken dat alles uit iets anders
voortkomt, zoals biologen dat doen. Niet dat ze geen gelijk hebben, maar
het is niet voldoende om te begrijpen wat er in de natuur gaande is, wat er
met met ons gebeurt. Er is sinds kort een meta-emergentie, iets nieuws,
iets fundamenteels, bijgekomen: er zijn mensen op de aarde gekomen. Niet
vanuit een verre planeet of iets dergelijks, maar voortgekomen uit wat er
al was. Ogenschijnlijk een gewoon levend wezen.
Veel mensen hebben soms een extra vermogen. Ze hebben de mogelijkheid om de
gevolgen van hun daden te overzien. Ze hebben bovendien de mogelijkheid om
te kiezen wat ze gaan doen. Daardoor kunnen ze welbewust, de omgeving
waarin ze leven, vorm geven. Dat is iets wat je bij andere levende wezens
niet aantreft.
Modelmatig ga ik er van uit dat dit typisch eigenschappen van alle mensen
zijn: mensen kunnen vorm geven aan hun eigen bestaan. De wereld waarin ze
leven is een maakbare wereld. Dit brengt verantwoordelijkheid met
zich mee. Mensen zijn verantwoordelijk voor wat ze van de wereld om hen
heen en van zichzelf maken. De evolutie is een zaak van vooruitgang,
en, als we goed ons best doen: van beter worden.
Vooruitgang is verbetering en wijst in de richting van een te bereiken
doel. Wat dit doel, wat deze verbetering, zou kunnen zijn kan niet geweten
worden. Het gaat immers om iets dat er nog niet is en nooit geweest is. Om
iets wat nu niet gekend wordt en nooit geweest is. Het gaat om iets nieuws: een emergentie.
Vooral de schrijvers van heilige geschriften hebben zich bezig gehouden met
hoe we ons zouden moeten gedragen om in een betere Toekomst terecht te
komen. (Ik verwijs naar mijn boek ‘Zelfhandhaving’ voor de betekenis van
het woord ‘de-Toekomst’.) Voor hen was dit ‘schrijven’: het opschrijven van
verhalen die vóór die tijd doorverteld werden. Zo ontstond een bijbel, een
koran, een I Tjing, enzovoort. De teksten gaan over historische figuren en de inzichten
die zij gehad zouden hebben. Daarbij is het onbelangrijk geworden of een
figuur nu echt bestaan heeft of niet, of wat hij gedaan heeft echt gebeurt
is of niet. Het gaat om de boodschap die in het verhaal gegeven wordt. Die
boodschap werd verteld in de taal die de mensen toen spraken. Het gaat ook
nu om de betekenis die de verhalen toen hadden. Want als de mensen de
boodschap niet belangrijk hadden gevonden, zouden ze het niet doorverteld
hebben. De mensen geloofden in de boodschap, vooral omdat de verteller
gezag had, geloofd werd en omdat de boodschap antwoorden gaf op zaken die
ze niet begrepen.
Dit doorvertellen is geïnstitutionaliseerd in religies, in ‘geloven’.
Taoïsme, Confucianisme, Hindoeïsme, Boeddhisme, Jodendom, Christendom,
Islam… Dit tot-instituut-worden heeft ook verstarring met zich mee
gebracht. Er werd vaak vastgehouden aan oude formuleringen. Ook werden de
belangen van het instituut belangrijker dan de boodschap. Er werd geen
rekeningen meer gehouden met de kern waar al deze boodschappen over gingen:
wat jij kunt doen voor je eigen heil en dat van anderen. Vandaar dat het
ging om ‘heilige’ geschriften.
Ik vergeet overigens nog wat andere geloven te noemen die de laatste tijd
veel aanhangers hebben: socialisme, communisme, marxisme, liberalisme,
neoliberalisme, illiberalisme, communitarisme, populisme… Het gaat steeds
om heilsboodschappen, en voor de aanhangers: om heilige boodschappen.
In de meeste heilsboodschappen ontbreekt het zelfbewustzijn: het bewustzijn
dat de voortgang van de geschiedenis juist bestaat uit individuele
aanpassingen, aan zich wijzigende omstandigheden. Persoonlijke keuzes dus.
Het heil staat niet vast en emergeert voortdurend. De omgeving waarin we
leven verandert steeds. Het doel van ons bestaan verschuift. Het doel van
jouw bestaan verschilt van dat van ieder ander. Jij levert een eigen
bijdrage aan de vooruitgang. Hoe bewuster jij dat doet hoe beter, want
bewustzijn en zelfbewustzijn zijn de uiteindelijke heilsboodschappen die er
bij de oude heilsboodschappen bij gekomen zijn. De richting die de
natuur ons aanwijst niet die van goed-zijn maar van
beter-worden. Het was goed, of niet, maar het moet anders, beter. Vooral
bewuster.
|