Herman Hümmels
Home

Bestaan begrijpen

Ik heb nu drie boeken geschreven waarmee ik geprobeerd heb het bestaan te begrijpen. Is me dat geluk? Nee. Maar dat vermoeden had ik van tevoren al. Ik ben wel wat beter mijn onbegrip gaan begrijpen. Er zijn me een aantal dingen opgevallen.

Nu kunnen je over 'begrijpen-op-zich' verschillend denken. Wat is 'begrijpen'? Grip krijgen op iets. Je kunt eindeloos doorvragen: "Wat is grip krijgen"? Reductionisten doen het volgende: doorvragen tot er van de oorspronkelijke vraagstelling niets meer over is. Je kunt ook zeggen dat ze op zoek zijn naar de fundamenten, de essentie, van iets. Daar gaat de vraag naar het begrijpen van het bestaan ook over. Maar als je vermoedt dat je zo'n fundament niet zult vinden, heeft het dan zin om er naar te zoeken?

Wat je wel kunt doen is proberen een tipje van de sluier op te lichten. Ik heb dat in mijn boeken niet gedaan. Filosofen doen dat. Soms met ongerechtvaardigde stelligheid. Soms komen ze niet verder dan het beschrijven wat een andere filosoof gezegd heeft of leveren ze er kritiek op. Vaak komen ze niet verder dan nieuwe vragen stellen.
Tegenwoordig zijn het de neurowetenschappers die denken dat ze de wijsheid in pacht hebben. Daarvóór waren het de economen die wisten hoe het zat en dáárvoor de behavioristen. Als het om het grotere geheel gaat waarin wij leven zijn het de politici, de regeerders en de andere machthebbers die een belangrijke rol spelen.

In mijn boeken heb ik geprobeerd een paar begrippen en modellen te schetsen die voor mij mijn eigen bestaan begrijpelijk maken. Daarbij stond de vraag "Wat mij te doen staat" centraal. Dat wil zeggen: het ging om gedrag. Denken en handelen. En wat daaraan ten grondslag ligt. Bewustzijn, vrije wil, verantwoordelijkheid. De zin van mijn leven, van een leven, van het leven… Is dit reductionistisch? Alleen als je eindeloos doorgaat met: de diepte induiken.
Tot op zekere hoogte is het belangrijk om aan te nemen waaruit iets bestaat en wat de werking is van de onderdelen waaruit iets bestaat. Het is goed om enigszins te weten wat er onder de motorkap gebeurt. Gedetailleerde kennis over de mechanische en chemische processen is echter niet nodig om succesvol een auto te kunnen besturen. Hoe ver moet je gaan met reduceren? Hoe diep moet je de details induiken? Voor mij is dat wel duidelijk: zo diep dat je de werking zó begrijpt dat je verantwoord kunt handelen. “Het getuigt van een goede vorming, op ieder gebied zóveel nauwkeurigheid te zoeken als de aard van de zaak toelaat”, schreef Aristoteles zo'n 2350 jaar geleden al.

Veel belangrijker dan het begrip van details is het doorzien van het geheel waar iets onderdeel van is. Als mens ben je een onderdeel van een gezin, een familie, een gemeenschap. Als burger ben je onderdeel van een maatschappij. Ik kom daarop in andere Stukjes nog terug.

Ik heb me achteraf afgevraagd welk begrip ik het meest essentieel vond. Systeem, dialectiek, emergentie, tijd, liefde. Ik denk dat het meest belangrijke begrip, naast tijd (tijdsverloop, proces), toch vrijheid is. Wat is "vrijheid"? Veel filosofen hebben hier veel over geschreven. Voor mij is vrijheid: verantwoord kunnen kiezen tussen voorhanden opties die ook uitvoerbaar zijn. Verantwoord kiezen wil zeggen dat je de gevolgen van je keuze overziet. Dit wil niet zeggen dat jij je keuze ook uitvoert, maar het kan wel. Overigens impliceert vrijheid ook altijd een beperking. Vrijheid bestaat bij de gratie van onvrijheid. Onbeperkte vrijheid betekent: chaos. Uiteindelijk zijn we vrij om ons lichaam te laten doen wat we willen, ook al laten we een groot deel van de besturing aan onze hersenen en de biochemische regulering over. In het verlengde hiervan ligt onze vrije wil: zonder inmenging van buiten kun jij (je IK) doen wat je wilt. Dit maakt dat je verantwoordelijk bent voor wat je doet.

Eigenlijk nóg belangrijk vind ik: zinvol bezig zijn. Ik wil betekenis hebben, er toe doen. Vanuit mezelf. Niet omdat het moet en onafhankelijk van wat anderen ervan vinden. Dat gaat twee kanten op, voor mezelf: ik wil sommige van mijn Potenties ontplooien. Maar ik wil ook iets voor mijn omgeving betekenen. Dit is in overeenstemming met mijn model van de nabijheidskringen. Dit model bestaat uit concentrische cirkels waarbij ik — en jij bij jouw concentrische cirkels — in het midden sta. Iedereen heeft op de eerste plaats goed voor zichzelf te zorgen. Dat midden bestaat uit nog enkele mensen die jou dierbaarder zijn. In zekere zin maken ze deel van je uit. En verder: jouw verantwoordelijkheid voor anderen neemt af naarmate ze verder van je af staan. In letterlijke en in figuurlijke zin. We moeten omkijken naar anderen. We moeten ons ontfermen over mensen in nood, vooral over de mensen die ons nabij zijn.

Stel, je ziet twee kinderen in het water spartelen. Ze kunnen allebei niet zwemmen. Ook jij bent maar een matige zwemmer. Je weet dat je er hoogstens één kunt redden. Eén van de twee is je zoontje. Naar welke van de twee zwem je?

Betekenis hebben. Onafhankelijk van wat anderen ervan vinden, maar niet zonder rekening te houden met anderen en met respect voor hun mening, tenzij deze in strijd is met de mensenrechten of met de maatschappelijke morele regels. Dat wens ik. Ik denk dat dit voor iedereen opgaat. Dat wens ik voor iedereen.

En toch zijn twee andere begrippen wellicht nóg belangrijker: waarde en behoefte. Of liever gezegd: fundamenteler. Zo fundamenteel dat we de andere begrippen niet goed kunnen bevatten zonder een idee te hebben van waarden en behoeften.
Vrijheid en zinvol-bezig-zijn zijn namelijk typisch zaken die op menswaardigheid betrekking hebben. Menswaardigheid speelt zich op het niveau van de derde dimensie af, op het derde evolutieniveau. Maar het derde niveau kan niet bestaan zonder de eerste en de tweede. 'Waarde' is een begrip dat in de wordingsgeschiedenis van de dingen al op het eerste niveau van belang is. 'Behoefte' is typisch van het tweede niveau. Ook mensen zijn behoeftebevredigers.

Home   Voor reacties: Prikbord filosofie/mensvisie