Bestaan begrijpen
Ik heb nu drie boeken geschreven waarmee ik geprobeerd heb het bestaan te
begrijpen. Is me dat geluk? Nee. Maar dat vermoeden had ik van tevoren al.
Ik ben wel wat beter mijn onbegrip gaan begrijpen. Er zijn me een
aantal dingen opgevallen.
Nu kunnen je over 'begrijpen-op-zich' verschillend denken. Wat is
'begrijpen'? Grip krijgen op iets. Je kunt eindeloos doorvragen: "Wat is
grip krijgen"? Reductionisten doen het volgende: doorvragen tot er van de
oorspronkelijke vraagstelling niets meer over is. Je kunt ook zeggen dat ze
op zoek zijn naar de fundamenten, de essentie, van iets. Daar gaat de vraag
naar het begrijpen van het bestaan ook over. Maar als je vermoedt dat je
zo'n fundament niet zult vinden, heeft het dan zin om er naar te zoeken?
Wat je wel kunt doen is proberen een tipje van de sluier op te lichten. Ik
heb dat in mijn boeken niet gedaan. Filosofen doen dat. Soms met
ongerechtvaardigde stelligheid. Soms komen ze niet verder dan het
beschrijven wat een andere filosoof gezegd heeft of leveren ze er kritiek
op. Vaak komen ze niet verder dan nieuwe vragen stellen.
Tegenwoordig zijn het de neurowetenschappers die denken dat ze de wijsheid
in pacht hebben. Daarvóór waren het de economen die wisten hoe het zat en
dáárvoor de behavioristen. Als het om het grotere geheel gaat waarin wij
leven zijn het de politici, de regeerders en de andere machthebbers die een
belangrijke rol spelen.
In mijn boeken heb ik geprobeerd een paar begrippen en modellen te schetsen
die voor mij mijn eigen bestaan begrijpelijk maken. Daarbij stond de vraag
"Wat mij te doen staat" centraal. Dat wil zeggen: het ging om gedrag.
Denken en handelen. En wat daaraan ten grondslag ligt. Bewustzijn, vrije
wil, verantwoordelijkheid. De zin van mijn leven, van een leven, van het
leven… Is dit reductionistisch? Alleen als je eindeloos doorgaat met: de
diepte induiken.
Tot op zekere hoogte is het belangrijk om aan te nemen waaruit iets bestaat
en wat de werking is van de onderdelen waaruit iets bestaat. Het is goed om
enigszins te weten wat er onder de motorkap gebeurt. Gedetailleerde kennis
over de mechanische en chemische processen is echter niet nodig om
succesvol een auto te kunnen besturen. Hoe ver moet je gaan met reduceren?
Hoe diep moet je de details induiken? Voor mij is dat wel duidelijk: zo
diep dat je de werking zó begrijpt dat je verantwoord kunt handelen. “Het
getuigt van een goede vorming, op ieder gebied zóveel nauwkeurigheid te
zoeken als de aard van de zaak toelaat”, schreef Aristoteles zo'n 2350 jaar
geleden al.
Veel belangrijker dan het begrip van details is het doorzien van het geheel
waar iets onderdeel van is. Als mens ben je een onderdeel van een gezin,
een familie, een gemeenschap. Als burger ben je onderdeel van een
maatschappij. Ik kom daarop in andere Stukjes nog terug.
Ik heb me achteraf afgevraagd welk begrip ik het meest essentieel vond.
Systeem, dialectiek, emergentie, tijd, liefde. Ik denk dat het meest
belangrijke begrip, naast tijd (tijdsverloop, proces), toch vrijheid is.
Wat is "vrijheid"? Veel filosofen hebben hier veel over geschreven. Voor
mij is vrijheid: verantwoord kunnen kiezen tussen voorhanden
opties die ook uitvoerbaar zijn. Verantwoord kiezen wil zeggen dat je de
gevolgen van je keuze overziet. Dit wil niet zeggen dat jij je keuze ook
uitvoert, maar het kan wel. Overigens impliceert vrijheid ook altijd een
beperking. Vrijheid bestaat bij de gratie van onvrijheid. Onbeperkte
vrijheid betekent: chaos. Uiteindelijk zijn we vrij om ons lichaam te laten
doen wat we willen, ook al laten we een groot deel van de besturing aan
onze hersenen en de biochemische regulering over. In het verlengde hiervan
ligt onze vrije wil: zonder inmenging van buiten kun jij (je IK) doen wat
je wilt. Dit maakt dat je verantwoordelijk bent voor wat je doet.
Eigenlijk nóg belangrijk vind ik: zinvol bezig zijn. Ik wil betekenis
hebben, er toe doen. Vanuit mezelf. Niet omdat het moet en onafhankelijk
van wat anderen ervan vinden. Dat gaat twee kanten op, voor mezelf: ik wil
sommige van mijn Potenties ontplooien. Maar ik wil ook iets voor mijn
omgeving betekenen. Dit is in overeenstemming met mijn model van de
nabijheidskringen. Dit model bestaat uit concentrische cirkels waarbij ik —
en jij bij jouw concentrische cirkels — in het midden sta. Iedereen heeft
op de eerste plaats goed voor zichzelf te zorgen. Dat midden bestaat uit
nog enkele mensen die jou dierbaarder zijn. In zekere zin maken ze deel van
je uit. En verder: jouw verantwoordelijkheid voor anderen neemt af naarmate
ze verder van je af staan. In letterlijke en in figuurlijke zin. We moeten
omkijken naar anderen. We moeten ons ontfermen over mensen in nood, vooral
over de mensen die ons nabij zijn.
Stel, je ziet twee kinderen in het water spartelen. Ze kunnen allebei niet
zwemmen. Ook jij bent maar een matige zwemmer. Je weet dat je er hoogstens
één kunt redden. Eén van de twee is je zoontje. Naar welke van de twee zwem
je?
Betekenis hebben. Onafhankelijk van wat anderen ervan vinden, maar niet
zonder rekening te houden met anderen en met respect voor hun mening, tenzij deze in strijd is met de mensenrechten of met de maatschappelijke
morele regels. Dat wens ik. Ik denk dat dit voor iedereen opgaat. Dat wens
ik voor iedereen.
En toch zijn twee andere begrippen wellicht nóg belangrijker: waarde en
behoefte. Of liever gezegd: fundamenteler. Zo fundamenteel dat we de andere
begrippen niet goed kunnen bevatten zonder een idee te hebben van waarden
en behoeften.
Vrijheid en zinvol-bezig-zijn zijn namelijk typisch zaken die op
menswaardigheid betrekking hebben. Menswaardigheid speelt zich op het
niveau van de derde dimensie af, op het derde evolutieniveau. Maar het
derde niveau kan niet bestaan zonder de eerste en de tweede. 'Waarde' is
een begrip dat in de wordingsgeschiedenis van de dingen al op het eerste
niveau van belang is. 'Behoefte' is typisch van het tweede niveau. Ook
mensen zijn behoeftebevredigers.
|