Processen
De werkelijkheid kan ik zien als een systeem of als een proces. Hoewel de werkelijkheid in één vloeiende beweging zijn gang gaat, bestaat het beeld dat we er van hebben uit een begin en een eind, met daartussen een 'activiteit'. Die activiteit heeft een verandering tot gevolg. In dit stukje plaats ik processen in het licht van het dimensionale model. In volgende stukjes zeg ik iets over speciale procesmodellen: het intentiemodel, het doelmiddelmodel, het 'dialectisch model', het model van de 'dialectische spanningsreductie' en het model van de complexe systemen. Deze modellen kunnen me helpen om te bepalen wat te doen.
Eéndimensionale processen
Eéndimensionale processen vinden plaats in 'gesloten systemen'. Daarin vindt een verandering plaats dat 'entropie' heet: de wanorde neemt toe totdat de toestand van chaos bereikt is.
Het proces verloopt geleidelijk en 'vanzelf'. Een voorbeeld van entropie: in een gesloten vat nemen drukverschillen af. Een ander voorbeeld: alle vormen van organisatie bewegen zich uiteindelijk in de richting van desorganisatie of dood.
Tweedimensionale processen
Processen zijn tweedimensionaal, ze vinden plaats in 'open systemen': er vindt een wisselwerking plaats met de 'omgeving'.
Vanaf de tweede dimensie kan een verandering gestructureerd worden door de gang van zaken onder te verdelen in stappen (fasen).
Een voorbeeld van een twee-dimensionaal proces is het verbrandingsproces: een stuk hout begint te branden als de omgeving een bepaalde temperatuur bereikt en eindigt als er geen zuurstof of geen hout meer beschikbaar is. De verandering is: hout verandert in as.
Een ander voorbeeld van een tweedimensionaal proces is: een behoefte bevredigen. Het begint bij het waarnemen van een signaal (trigger, de behoefte) en eindigt als aan de behoefte voldaan is. We zien dit bijvoorbeeld als een dier zijn jongen verdedigt. Het proces begint bij het waarnemen van een aanvaller. Deze wordt weggejaagd. Als de aanvaller verdwenen is, dan is dat proces afgelopen.
Nog een ander voorbeeld op het tweedimensionale niveau is de communicatie tussen mensen. Er vindt dan uitwisseling van informatie plaats.
Driedimensionale processen
Driedimensionale processen kenmerken zich door een historisch bewustzijn en het inzicht hebben in wat er buiten de directe omgeving plaats heeft. Mensen kunnen zichzelf plaatsen op een tijdlijn en op basis van een keuze toekomstige activiteiten plannen en de gevolgen overzien. Mensen kunnen samenwerken met anderen die ze niet kennen; mensen kunnen met onbekenden een systeem vormen.
Drie-dimensionale processen uiten zich in 'doen' (handelen, meer hierover in het stukje 'Doen'). 'Denken' beschouw ik als een vorm van handelen. Probleem bij denken is dat we taal gebruiken. Door taal te gebruiken structureren we ons denken. Een woord heeft vandaag dezelfde betekenis als morgen.
We kunnen niet anders denken dan in structuren; we blijven gebonden aan het eendimensionale. Maar we zijn er ons bewust van dat de werkelijkheid een vloeiend voortschrijdend geheel is. Het 'in woorden vatten' van processen kan slechts een benadering zijn. Zoals het in muziek uitdrukken hoe mooi een bloem is.
Drie-dimensionale processen hebben vaak sturing van gedrag tot gevolg: mensen kunnen kiezen of ze links of rechts willen gaan, of ze iets wel of niet gaan doen. De meeste dieren zijn genoodzaakt zich willoos aan te passen aan de veranderingen die zich in henzelf (instinct) of in hun omgeving voltrekt; mensen zijn in staat om daarnaast zelf innerlijke drijfveren op te roepen en bij te sturen. Mensen kunnen bewust veranderingen in hun omgeving aanbrengen. Deze processen - waaraan een keuze, een bewuste wil, een historisch besef en een vertrouwen in de medemens ten grondslag liggen - zijn van een hogere dimensie dan instinctief gedrag.
Intelligentie
Sommige dieren kunnen op een intelligente manier gebruik maken van hun omgeving en kunnen soms een slimme oplossing vinden voor een probleem. Intelligentie is dan ook een eigenschap van het twee-dimensionale niveau en staat los van zelfbewustzijn. Zo kunnen ook computers intelligente acties uitvoeren, maar ze zijn zich niet bewust van wat ze doen.
Een hond herkent zichzelf in een spiegel. Dat heeft tot gevolg dat hij niet agressief reageert, ook al zou hij dat wel bij andere honden doen. Dit is geen 'zelfbewustzijn'; ik noem het 'herkennen'. Een hond houdt niet bewust rekening met zijn toekomst.
Zelfbewustzijn
Zelfbewustzijn is het besef van jezelf in relatie tot de gebeurtenissen die je meemaakt. Je kunt over jezelf en over anderen nadenken.
Zelfbewustzijn gaat gepaard met een gevoel van eigenwaarde; weten wie je bent en wat je kunt; weet hebben van je eigen historie en toekomst. Zelfbewustzijn heeft gevolgen voor alles wat je doet. Je houdt rekening met je eigen kwaliteiten en beperkingen. Je voorziet de gevolgen van je eigen handelen. Je reageert adequaat op wat je nu en in de toekomst aantreft in je omgeving. Je kunt rekening houden met anderen door je invoelingsvermogen.
Mensen kunnen in typisch menselijke behoeften voorzien, zoals in de behoefte aan zelfverwerkelijking.
Omgeving
Naast het zelfbewustzijn is er nog een ander verschil tussen de processen op het tweede en derde dimensionale niveau: mensen kunnen via een gezamenlijke inspanning hun omgeving dusdanig inrichten en verbeteren dat ze makkelijker in hun behoeften kunnen voorzien, dieren kunnen dat niet. De invloed op de omgeving heeft een wereldwijde omvang.