Complexe processen
Als ik de term 'complex proces' gebruik, dan bedoel ik het proces van 'zwermen'. Dat zie je bijvoorbeeld bij een zwerm spreeuwen. De term is afgeleid van het begrip 'complex systeem'. De opvattingen over complexe systemen zijn niet eenduidig. Het verschijnsel wordt soms meer als een structuur dan als een proces gezien. Daarom zet ik hier mijn eigen keuzes op een rijtje.
Zwermen, zwermgedrag
Complexe processen gaan over de activiteit van en in complexe systemen. Die activiteit noem ik 'zwermen', of 'zwermgedrag'. Een complex systeem bestaat uit interagerende elementen (componenten met een onderlinge wisselwerking). De term 'zwerm' is het synoniem van 'complex systeem', de term 'zwermen' (werkwoord), of zwermgedrag, is het synoniem van 'complex proces'.
Proces
Een proces is een verloop met een aanwijsbaar begin en een eind. Dat is bij complexe processen niet zo. Een complex proces 'is er op een bepaald moment'. Net zoals bij de polen van een polariteit (zie dialectiek) wordt een complex systeem ineens herkend.
Complexe processen ontstaan als het ware 'uit het niets'. Waardóór ze ontstaan is tevoren vaak niet te voorzien, wel zijn een aantal condities benoembaar.
Hetzelfde geldt ten aanzien van het einde van het proces. Het is niet precies aanwijsbaar wanneer het proces afgelopen is. Wel is vaak een vermindering van de ordening in het systeem of een afname van het aantal deelnemende elementen te zien.
Zwermrelatie
Bij het zwermen voldoet elk element aan dezelfde set gedragsregels. Omgekeerd: doordat elk element zich volgens dezelfde set regels gedraagt, ontstaat een complex proces. De spreeuwen in een zwerm hebben aan één regel genoeg. Ze houden zich aan de afstandsbandbreedte: blijf dicht bij elkaar, maar bots niet. Zo'n, op een set regels gebaseerde relatie, noem ik een zwermrelatie.
Potentie
Elke spreeuw kan in potentie aan een zwerm deelnemen. In algemene termen heet dat: elk element heeft de potentie om een zwermrelatie aan te gaan. Die potentie maakt het ontstaan van om complexe processen mogelijk.
Zelfhandhaving
De oorzaak van het zwermen komt voort uit de meest fundamentele drijfveer van systemen: zelfhandhaving. Het makkelijkst is dit in te zien aan de hand van het concept van de gemeenschappelijke vijand. De nastrevenswaardige norm is dan 'het niet bestaan van de vijand'. Negatieve feedback processen houden het complexe systeem in stand, totdat een entropisch proces de overhand krijgt.
Belang
Een zwerm ontstaat om een belang na te streven. Een belang kan ook zijn het afwenden van een voortbestaansbedreiging van een afzonderlijk element. Uit dit belang vloeien normen voort die referentiepunt zijn voor feedback processen. Voor een potentieel element is het aansluiten bij een zwerm een negatief feedback proces.
Zelforganisatie
Een complex proces ontstaat door zelforganisatie: het begint met twee elementen die een zwermrelatie aangaan. Dit kan voor potentiële elementen aanleiding zijn om zich aan te sluiten en mee te doen. Op een gegeven moment is het aantal elementen van de zwerm zo groot dat het door een beschouwer als een systeem herkend wordt. Het gaat hier om emergentie: er is iets ontstaan dat niet uit de activiteit van de afzonderlijke elementen kan worden afgeleid: het geheel is meer dan de som der delen.
Escalatie
Het ontstaan van een zwerm verloopt als een escalatieproces: naarmate meer elementen zich bij het complexe systeem aansluiten wordt de kans groter dat andere potentiële elementen mee doen. Het aantal elementen groeit exponentieel. Tot er geen potentiële elementen meer zijn of totdat het belang niet meer nastrevenswaardig is. Een escalatieproces lijkt op een positief feedback proces.
Onvoorspelbaar
Een zwerm wordt niet aangestuurd. Er ontstaat orde en structuur zonder een centrale regie. Een kleine verandering, door één element uitgevoerd, kan het gedrag van het geheel veranderen. Hierdoor is het gedrag van het geheel niet ten volle voorspelbaar.
Condities
Voor het ontstaan van een complex proces is meer nodig dan alleen de potentie om een zwermrelatie aan te gaan. Er moet ook aan bepaalde condities voldaan zijn. Welke die condities zijn verschilt per elementensoort, omdat de belangen per elementensoort verschillen. Een spreeuw zwermt wel in het najaar maar niet in het voorjaar. Mensen gaan viraal op social media bij sommige video's en bij andere niet. Voor het voorspellen of tegengaan van zwermen is kennis noodzakelijk van de condities die voor de elementensoort gelden.
Aanpassen
Een zwerm kan zichzelf handhaven zolang het in staat is de zwermrelatie in stand te houden. Een eigenschap van de zwermrelatie is de bijdrage aan het evenwicht tussen entropie (verval, gebrek aan structuur) en negatieve entropie (ordening, organisatie).
Om het evenwicht tussen verval en ordening in stand te houden moet het complexe systeem in staat zijn om zich aan zijn omgeving aan te passen als deze verandert. Daartoe moeten de individuele zwermrelaties allemaal op dezelfde wijze veranderen zonder dat het proces chaotisch wordt. Dat lukt beter naarmate de elementen over meer leercapaciteit beschikken. Vooral mensen, en in mindere mate sommige dieren, beschikken over die capaciteit. De leercapaciteit maakt snelle veranderingen mogelijk in het gedrag van grote complexe systemen.
Deelname
Mensen hebben de mogelijkheid om te beslissen of ze wel of niet aan een complex proces willen deelnemen. Daarvoor moeten ze beseffen dat ze mogelijk deel (gaan) uitmaken van een zwerm en moeten ze zich er van bewust zijn dat ze wat te kiezen hebben. Dit maakt het beheersen van een zwerm weer wat makkelijker. Door overreding, reclame, voorlichting, indoctrinatie, enzovoort, kan geprobeerd worden individuele beslissingen te beïnvloeden. De politie kan bijvoorbeeld via een luidspreker hooligans aanspreken.